Стилистика славянских стран на рубеже XX-XXI веков

СТИЛИСТИКА 
СЛАВЯНСКИХ СТРАН  
НА РУБЕЖЕ XX–XXI ВЕКОВ

Slavic Stylistics at the Turn of the Century (XX–XXI)
Стилистика славянских стран на рубеже двух веков (XX–XXI)
Стилістика слов’янських країн на межі двох століть (XX–XXI)
Стылістыка славянскіх краін на мяжы двух стагоддзяў (XX–XXI) 
Slovanská stylistika na přelomu století (XX–XXI)
Slovanská štylistika na prelome storočí (XX–XXI)
Stylistyka słowiańska na przełomie wieków (XX–XXI)
Stilistika slovenskih zemalja na razmeđu dvaju vekova (XX–XXI)
Stilistika slovenskih zemalja na razmeđu dvaju vijekova (XX–XXI)
Stilistika slavenskih zemalja na razmeđu dvaju vijekova (XX–XXI)
Стилистика словенских земаља на размеђу двају векова (XX–XXI)
Стилистика словенских земаља на размеђу двају вијекова (XX–XXI)
Stilistika slovenskih dežel na prelomu dveh stoletij (XX–XXI)
Стилистика на словенските страни в началото на двата века (XX–XXI)
Стилистиката на словенските земји на преминот на двата века (XX–XXI)
Stilistika słowjanskich krajow na proze XX–XXI lětstotka
Stilistika słowjańskich krajow na proze XX–XXI stolěśa

А в т о р ы:
Восточнославянский блок
Елена Александровна Баженова (Пермь), Александ Казимирович Гадомский (Ополе), 
Віктар Іванавіч Іўчанкаў (Минск), Татьяна Викторовна Ицкович (Екатеринбург),
Наталья Ивановна Клушина (Москва), Наталия Александровна Купина (Екатеринбург), 
Тамара Вячеславовна Матвеева (Екатеринбург), Василий Павлович Москвин (Волгоград),
Ольга Борисовна Сиротинина (Саратов), Мария Андреевна Ширинкина (Пермь)

Западнославянский блок
Alena Bohunická (Bratislava), Jana Hoffmannová (Praha), Fabian Kaulfürst (Bautzen), 
Marzena Makuchowska (Opole), Ewa Malinowska (Opole), Petr Mareš (Praha),
Thomas Menzel (Bautzen), Jolanta Nocoń (Opole), Oľga Orgoňová (Bratislava),  
Bożena Witosz (Katowice), Maria Wojtak (Lublin), Sonja Wölkowa (Bautzen)

Южнославянский блок
Дарин Ангеловски (Скопье), Марина Бити (Риека), Александра Гюркова (Скопье), 
Мария Илиева (София), Йовович Наташа (Никшич), Славчо Ковилоски (Скопье), 
Ненад Крцич (Белград), Даниела Марот Киш (Риека), Горан Б. Милашин (Баня Лука), 
Милана Поучки (Нови-Сад), Саша Станич (Риека), Страхиня Степанов (Белград), 
Диана Столац (Риека), Лидия Тантуровска (Скопье), Миодарка Тепавчевич (Никшич), 
Бранко Тошович (Грац)

К о о р д и н а т о р ы   п р о е к т а:
Восточнославянский блок: Н. И. Клушина (Москва);
Западнославянский блок: Станислав Гайда (Ополе);
Южнославянский блок: Бранко Тошович (Грац)

СТИЛИСТИКА 
СЛАВЯНСКИХ СТРАН  
НА РУБЕЖЕ XX–XXI ВЕКОВ

Коллективная монография

Под редакцией
Станислава Гайды, Бранко Тошовича, 
Натальи Клушиной, Татьяны Ицкович

Москва
Издательство «ФЛИНТА»
2023

УДК 811.16’38
ББК  81.41-5
          С80

Издание осуществляется 
в рамках научно-исследовательской программы Стилистической комиссии

Международного комитета славистов

Р е ц е н з е н т ы:
Рацибурская Лариса Викторовна – доктор филологических наук, 
профессор Нижегородского государственного университета 
им. Н.И. Лобачевского, Нижний Новгород, Россия;
Tin Lemac – sveuĉilišni nastavnik na Odjelu za kroatistiku Sveuĉilišta u Zadru;
Heinrich Pfandl – professor, Universität Graz, Institut für Slawistik, Graz, Austria

Стилистика славянских стран на рубеже XX–XXI веков : кол-
С80     лективная монография / под ред. Ст. Гайды,   Б. Тошовича, Н.И. Клу-
шиной, Т.В. Ицкович. ‒ Москва : ФЛИНТА, 2023. ‒ 465 с. – 
ISBN 978-5-9765-5398-9. – Текст : электронный.

Коллективная монография, воплощающая идеи академика Станислава 
Гайды, посвящена становлению и развитию стилистики в славянских 
странах за последние полвека, описанию функциональных стилей на 
основании экстралингвистических факторов: сфер общественного сознания 
и видов человеческой деятельности. В монографии освещаются 
проблемные области и тенденции развития стилистики в восточно-, западно- 
и южнославянских странах. Авторы исследуют состояние научного, 
официально-делового, публицистического, религиозного, художественного 
и разговорного стилей.
Коллективная монография предназначена для ученых, занимающихся 
проблемами функциональной стилистики, речеведения, дискурсологии, 
лингвистики текста, жанроведения.

УДК 811.16’38
ББК  81.41-5

ISBN 978-5-9765-5398-9                          © Коллектив авторов, 2023
© Издательство «ФЛИНТА», 2023

Коллективная монография посвящена
выдающемуся славянскому ученому-стилисту
академику Станиславу Гайде

СОДЕРЖАНИЕ

Предисловие (St. Gajda) ...............................................................................................................7

Введение (Н.И. Клушина) . .........................................................................................................15

Блок I. Восточнославянская стилистика . ............................................................................20
Российская стилистика ..........................................................................................................20
Белорусская стилистика ......................................................................................................102
Украинская стилистика .......................................................................................................123

Блок II. Западнославянская стилистика . ...........................................................................140
Чешская стилистика ............................................................................................................141
Польская стилистика ...........................................................................................................182
Словацкая стилистика .........................................................................................................215
Серболужицкая стилистика ................................................................................................243

Блок III. Южнославянская стилистика и поэтика . .........................................................263
Введение ...............................................................................................................................266
Стилистика и поэтика Боснии и Герцеговины . ................................................................271
Стилистика и поэтика Болгарии .........................................................................................300
Стилистика и поэтика Черногории ....................................................................................312
Стилистика и поэтика Хорватии.........................................................................................333
Стилистика и поэтика Македонии .....................................................................................359
Стилистика и поэтика Словении ........................................................................................372
Стилистика и поэтика Сербии ............................................................................................405
Синтез ...................................................................................................................................442

Авторы .......................................................................................................................................460

ПРЕДИСЛОВИЕ

Stanisław Gajda

WSPÓŁCZESNA STYLISTYKA KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH

1. Pierwsza słowiańska synteza stylistyczna
Otaczający nas świat, a wraz z nim i my sami ulegamy ciągłym, mniej lub bardziej 
wyrazistym zmianom. Skłonni jesteśmy uznawać, iż współczesną teraźniejszość 
charakteryzuje szczególnie szybka i głęboka zmienność. Ewoluują również poznawcze 
narzędzia umożliwiające myślenie o tych przeobrażeniach. Jedne badawcze podejścia 
upadają, inne wracają do łask, jeszcze inne są poddawane zasadniczej odnowie lub 
tworzy się je od podstaw. Tradycja jako twórczy przekaz z pokolenia na pokolenie 
skazuje nas na siebie, narzucając pewne obciążenia trudne do ominięcia, aktualizując 
inne, umożliwiając eliminację jeszcze innych lub przyjęcie nowych.

Podjęcie wielkiego projektu badawczego zorientowanego na sytuację poznawczą 
w stylistyce slawistycznej (krajów i języków słowiańskich) przez Komisję Stylistyczną 
Międzynarodowego Komitetu Slawistów wymagało rozważenia wielu problemów 
natury merytorycznej i organizacyjnej oraz podjęcia stosownych działań praktycznych. 
Taki „rachunek sumienia” jest stylistyce bardzo potrzebny. 

Przypomnę tylko, iż w ramach kierowanego przeze mnie programu i redagowanej 
serii Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich w prawie każdym z 14 tomów (Opole 
1993-2004) znalazła się część stylistyczna. W następnym programie i serii Komparacja 
Systemów i Funkcjonowania Współczesnych Języków Słowiańskich zamierzony został 
tom Stylistyka. Tego zamiaru nie udało się wówczas zrealizować (ukazały się tomy: 
Słowotwórstwo/Nominacja, Fonetyka/Fonologia, Frazeologia, Polityka językowa, 
Opole 2003-2009). 

Czy wykonawcy projektu udźwignęli i w jakim stopniu przyjęte na siebie zadania? 
Jak wygląda stylistyczne dziś i jakie rysuje się jutro? Stawiam te pytania sobie i PT 
Czytelnikom niniejszego tomu, który przedstawia po raz pierwszy pełny lub prawie 
pełny obraz współczesnego stanu stylistyki w krajach słowiańskich Zaangażowany 
w realizację projektu pragnę jednak także wyjaśnić niektóre decyzje wykonawców 
dotyczące zakresu podejmowanych zagadnień, w pierwszej kolejności proporcji między 
deskryptywnym ujęciem samej rzeczywistości językowej a problematyką teoretyczno-
metodologiczną (metastylistyczną) oraz kwestii ram czasowych współczesnej 

7

stylistycznej teraźniejszości, określonych w nazwie projektu i tytule tomu jako przełom 
wieku XX na XXI, tj. na lata 1970-2020.

Zacznę od kwestii periodyzacji (2.) Następnie bardzo skrótowo z perspektywy 
„długiego trwania” zajmę się dziejami pojęć styl i stylistyka od antyku greckiego 
po 1970 r. (3.). W ostatniej części (4.) snuję refleksję nad drogami wyjścia z obecnej, 
„kryzysowej’ sytuacji stylistyki.

2. Granice współczesnej teraźniejszości stylistycznej
Periodyzacji dziejów, czyli dzielenia przeszłości na epoki (okresy), dokonują ich 
badacze, przede wszystkim historycy. Epoki nadają obrazom minionego czasu pewien ład 
i spójność, traktuje się je bowiem jako złożone ewoluujące całości. Ich granice – często 
nieostre, rozmyte – wyznacza się, wskazując określone dziejowe momenty (wydarzenia, 
fazy procesów itp.) uznawane za przełomowe, w których nowa epoka zastępuje starą. 
Bywają momenty o ogromnych konsekwencjach, wpływających na całość życia (np. 
upadek Rzymu czy Rewolucja Francuska). Czasami jednak mają one charakter bardziej 
ograniczony (terytorialnie, czasowo i zakresowo). Cięcia sporo mówią o przeszłości, ale 
też o podmiotach dokonujących periodyzacji i ich dystansie czasowym wobec niej (zaz-
wyczaj dzieje bliższe „drobi się” bardziej niż dalsze).

Dzieje to złożona i dynamiczna całość, wręcz nieskończony splot wydarzeń, pro-

cesów i systemów, które mogą na siebie wpływać, tworząc większe i szersze systemy 
(np. polityczne, kulturowe). Kryją też w sobie wiele warstw czasowych różnego po-
chodzenia i trwania, o różnym tempie przemian (por. szybki bieg wydarzeń politycznych 
i stosunkowo powolny w sferze obyczajowej). Bywają epoki/okresy, które cechuje z jed-
nej strony postęp, tj. znaczne przyspieszenie na niektórych obszarach, z drugiej – na in-
nych trwanie pewnych elementów przeszłości. Epoka zatem z chronologicznego punktu 
widzenia to wszystko to, co wydarza się równocześnie, ale można na nią także patrzeć 
jak na niejednoczesność tego, co jednoczesne (zob. Koselleck 2012).

Każda epoka obejmuje zatem heterogeniczne składniki o różnym pochodzeniu 
i charakterze oraz rytmie przemian. Konstruujący obraz epoki może przyjmować różne 
perspektywy oglądu. Może ją zawężać do ciągu wydarzeń/faktów i myśleć o dzie-
jach w kategoriach czasu krótkiego. Jednak każda teraźniejszość może wywodzić się 
z bliskiej i dalszej oraz jeszcze dalszej przeszłości i można ją w pełni zrozumieć tylko 
we wszystkich tych powiązaniach. To czas długiego trwania stanowi naturalne ramy ro-
zumienia dziejów (zob. Braudel 1999). A to trwanie łączy się z trwałością i zmiennością 
procesów i systemów, ciągnącymi się przez wieki.

Teraźniejszość więc to nie tyle wędrujący punkt oddzielający przeszłość 
od przyszłości, ile raczej dość szerokie pasmo, w którym występują warstwy o różnym 
charakterze i pędzie oraz długości trwania. To, co nowe, może stanowić jedynie 

8

powierzchnię, pod którą kryje się mało przejrzysta głębia procesów o utajonych 
możliwościach. Stąd biorą się nasze poznawcze uzurpacje i nieuchronne wykroczenia 
przeciw biegowi czasu. Dlatego przyszłość jest nieprzewidywalna, a przeszłość ulega 
ciągłej zmianie, bo wszelki do niej poznawczy powrót pociąga za sobą uaktualnienie 
(por. Enzensberger 2016: 230 i n.).

Wykonawcy projektu zdecydowali się wyznaczyć dość szerokie pasmo współczesnej 
stylistycznej teraźniejszości, tu między 1970 i 2020 r. O ile tę końcową datę wyznacza 
przypadkowy moment rozpoczęcia realizacji projektu, o tyle cezura początkowa wiąże 
się z pojawieniem się obok dominującego paradygmatu strukturalistycznego (ufun-
dowanego w stylistyce głównie przez koncepcję Ch. Bally’ego (1865-1947) oraz przez 
rosyjski prestrukturalizm i praski strukturalizm) nowych tendencji określanych jako 
poststrukturalistyczne (por. terminy: paradygmat pragmatyczny, paradygmat komuni-
kacjonistyczny, paradygmat kulturowy, paradygmat kognitywny).

Przełom lat 60. na 70. XX w. jako cezura epoki/okresu ma nie tylko lokalny – 
stylistyczny – charakter. Łączy się z nim początek „wielkiej rewolucji kulturowej”, 
która przeorała różne dziedziny życia. Uznaje się, że to nowoczesność – budowana 
wobec wartości-celów zaszczepionych przez oświecenie – dowiaduje się o swoich 
niemożnościach. W rezultacie wyłania się po-nowoczesność, która samą nazwą podkreśla 
sukcesywność a nie zasadniczą odrębność, wskazując na mutację wcześniejszego stanu 
i płynność przejść (zob. Bauman 2006). Wyznaczniki tej rewolucji są rozpoznawane 
jednocześnie na wielu płaszczyznach i w różnych formach.

W ponowoczesności odchodzi się od idei uniwersalnej spójności świata 
i społeczeństwa na rzecz kulturowego pluralizmu, tj. akceptacji wielości poglądów 
na temat rzeczywistości społecznej i praw w niej obowiązujących. Wyraźne są zmiany 
we wszystkich sferach ludzkiego życia: potocznej, politycznej, ekonomicznej, artysty-
cznej, religijnej i komunikacyjnojęzykowej. W nauce, stanowiącej najbliższy kontekst 
stylistyki, nieufność wobec scjentystycznej racjonalności i obiektywizmu zaowocowała 
kwestionowaniem jedności nauki, jej rozwojowej ciągłości i kumulatywizmu oraz 
ograniczeniem potęgi rozumu wobec uczuć i emocji. Jednak ostre rozgraniczanie 
ponowoczesności od nowoczesności (i postrukturalizmu od strukturalizmu) wynika 
często z tego, że są one sprowadzane do mocno upraszczających stereotypów.

Periodyzacje zatem odwołują się do dziejów, lecz są przede wszystkim efektem 
pracy poznawczej historyków, którzy konstruując obraz przeszłości, usiłują nadać 
mu w miarę spójny i przejrzysty kształt oraz sens. Stwarzając iluzję mimetyzmu, budują 
nie tyle prawdziwą i obiektywną prezentację minionego czasu, ile jego re-prezentację. 
Między dziejową rzeczywistością a jej re-prezentacją poznawczą istnieją złożone relacje 
uwarunkowane bardzo wieloma czynnikami. Wszystko to czyni każdy obraz dziejów – 

9

przeszłości i teraźniejszości – jednym z możliwych. Pozostaje nam starać się, aby był 
on możliwie jak najbardziej wierny dziejowej rzeczywistości.

3. Długie trwanie stylu i stylistyki
Skoro teraźniejszość łączą z przeszłością procesy dziejowe długiego trwania, 
to warto się im przyjrzeć w stylistyce, sięgając do dziejów dwu kluczowych pojęć: stylu 
i stylistyki. Znamienne są ich losy – pierwsze zyskało terminologiczny wyraz jeszcze 
w antyku, natomiast drugie dopiero w „wieku dyscyplin”, tj. w XIX w.

Termin styl odnosił się początkowo do indywidualnego językowego sposobu pisania 
(por. metonomiczny charakter terminu, nawiązującego do stilus ‘narzędzie do pisania’) 
i mówienia. Nieco później objęto nim także zespoły uogólniających cech funkcjonal-
nych, wyróżniając dwa szeregi stylów: 1. wysoki – średni – niski (głównie ze względu 
na stopień ozdobności i stosowność) oraz 2. doradczy/ polityczny (deliberativum) – 
sądowy (iudiciale) – okolicznościowy demonstrativum (synonimicznie używano tu ter-
minu genera dicendi). Oprócz tych kategorii integrujących antyk wprowadził również 
kategorie opisowe (obok klasycznych terminów gramatycznych, m.in. tropy, figury 
myśli i słowa, zasady eurytmii i eufonii).

Wiedza o stylu nie mieściła się w jednej określonej dyscyplinie. Znajdowała się 
w retoryce (nauce o dobrym mówieniu), poetyce (teorii poezji) i gramatyce (nauce 
o poprawnym budowaniu wypowiedzi). W zapoczątkowanej w Rzymie tradycji edu-
kacyjnej o stylu traktowano w trivium (dialektyka/logika – gramatyka – retoryka). 
W średniowiecznych uniwersytetach trivium i quadrivium zostało wchłonięte przez 
artes liberales. Największy wpływ na oblicze stylu wywierała retoryka swoją częścią 
elokucyjną (elocutio), choć okresowo i zależnie od szkoły istotny był wzgląd na in-
ventio i dispositio, a także na pronuntiatio. Widać to szczególnie w renesansie, kiedy 
ujawniły się ambicje syntezy całego retorycznego schematu. Sporadycznie pojawiają się 
wypowiedzi, w których styl zatraca swój czysto językowy charakter, obejmując również 
inne elementy struktury wypowiedzi. Np. Jan z Garlandii (1195- ok. 1275) definiuje 
go następująco: „Styl jest (...) jakością pieśni albo prawidłowością zachowaną w budow-
ie całego tekstu” (Źródła... 1999: 18). Owa prawidłowość miała wynikać z harmonijnego 
zespolenia wszystkich elementów tekstu.

W czasach nowożytnych kontynuuje się wcześniejsze antyczne i średniowieczne 
zainteresowania stylem w ramach retoryki i poetyki. Zasadnicze przemiany tego pojęcia 
dokonują w XVIII w. Odniesiono go do dzieł sztuki (w XX w. także do różnych ludzkich 
zachowań i ich wytworów, por. styl myślenia, styl ubioru). J.J. Winckelmann wprow-
adza terminy styl epoki i styl narodu. Szeroki rozgłos zyskała sentencjonalna definicja 
G.L. Buffona (1707-1788): „Styl to człowiek”. Styl zaczyna być traktowany (zwłaszcza 
w Niemczech0 jako indywidualne ekspresywne znamię osobowości jednostki, a także 

10

narodu. Wiąże się go z artyzmem wypowiedzi. Zarysowuje się też rozdział teorii poezji 
(co otwiera drogę kategorii język poetycki) od teorii prozy nieartystycznej. Użycie 
pojęcia styl ogranicza się tu do praktycznych podręczników dobrej i pięknej „wymowy”.

Na przełomie wieku XVIII na XIX obie wskazane tendencje prowadzą do rady-

kalnych konsekwencji. J.W. Goethe uznaje styl za właściwość wielkich dzieł sztuki, 
w których forma i treść stapiają się w jedno. Posiadać styl to stanowić jedność. Dawne 
dualistyczne pojęcie, w którym forma jest oddzielona od treści, zastępuje ekspresy-
wne pojęcie monistyczne. Natomiast retoryczne ujęcie stylu jako umiejętności doboru 
odpowiednich środków do stosownego wyrażania treści powoli ustępuje z teoretycznych 
rozważań. Rozbija to jedność dyscypliny stosowanej, która była przedmiotem nauczania 
i sztuką (ars).

Dzięki mocnemu osadzeniu w wielowiekowej tradycji edukacyjnej styl przetrwał 
trudny czas. W formującym się pozytywistycznym językoznawstwie i literaturo-
znawstwie znalazła się stylistyka podzielona na dwa obszary: stylistyka lingwistyczna 
i stylistyka literaturoznawcza (literacka). Obie dyscypliny nie przywiązują do niej zbyt 
wielkiej wagi, lokując ją na swoich peryferiach. W naturalistycznej aurze intelektualnej 
traktowały styl jako obiekt podejrzany ze względu na empiryczny dostęp lub wręcz jako 
niedostępny poznawczo. Zmianę przyniósł dopiero przełom antypozytywistyczny w po-
jmowaniu nauk humanistycznych oraz strukturalizm.

W stylistyce I połowy XX w. szczególnie mocną pozycję zdobyły cztery koncepcje 
stylu. Na gruncie stylistyki literackiej K. Vossler (1872-1949) i L. Spitzer (1887-1960) 
w nawiązaniu do romantycznej niemieckiej tradycji traktowania stylu jako indywidu-
alnego wyrazu ducha oraz do ujęć B. Crocego (1866-1952), przyjmującego, iż dzieło 
artystyczne stanowi nienaruszalną jedność, uznali, że styl to uchwytna intuicyjnie zasada 
kształtująca tekst i nadająca mu indywidualne znamię, formotwórczy wyraz (ekspresji) 
osobowości autora.

Również do stylistyki literackiej przynależy rosyjski prestrukturalizm (formalizm). 
Poszukuje on w dziełach artystycznych wewnętrznych prawidłowości organizacji tek-
stu jako zamkniętego systemu. Nie ogranicza się przy tym do planu językowego. Tekst 
traktuje jako zamknięty system, konstrukcję, w której wszystkie elementy znajdują się 
w dynamicznych więziach (zob. Ulicka 2007).

Natomiast w stylistyce lingwistycznej na czoło wybiły się dwa nurty strukturali-

syczne, sygnowane skrótowo nazwiskiem Ch. Bally’ego (1865-1947) i szkołą praską 
(stylistyka funkcjonalna). Bally w nawiązaniu do retorycznej koncepcji stylu przesuwa 
zainteresowanie stylistyki na systemowe środki językowe wyrażające emocje. W tym nur-
cie rodzi się pomysł łączenia stylu z wyborem. Samo pojęcie stylu właściwie Bally’ego 
nie interesuje, sprowadza go stylu osobniczego. Jednak najsilniejszy wpływ na rozwój 

11