Грамматические вопросы перевода

САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

Г. К. Волошина, О. В. Раина

ГРАММАТИЧЕСКИЕ  
ВОПРОСЫ ПЕРЕВОДА

Учебно-методическое пособие

ИЗДАТЕЛЬСТВО САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

© Г. К. Волошина, О. В. Раина, 2018

© Санкт-Петербургский  
 
государственный университет, 2018

УДК 81'36
ББК 81.2Пол-923
         В68

Реценз ен ты: д-р филол. наук М. Ю. Котова (С.-Петерб. гос. ун-т);  
канд. филол. наук Н. Б. Ершова (Рос. гос. пед. ун-т им. А. И. Герцена)

Рекомендовано к публикации  
Учебно-методической комиссией филологического факультета  
Санкт-Петербургского государственного университета

ISBN 978-5-288-05788-5

Волошина Г. К., Раина О. В.
Грамматические вопросы перевода: учеб.-метод. пособие. — СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2018. — 44 с.
ISBN 978-5-288-05788-5

В учебно-методическом пособии рассматриваются грамматические 
вопросы перевода с польского языка на русский и с русского на польский. Цель пособия — рассмотреть основные грамматические средства 
языка переводимого произведения и языка перевода. В качестве упражнений, направленных на развитие навыков практического перевода 
отглагольных существительных, существительных глагольного вида, 
причастных и деепричастных форм, личных местоимений в пособии использованы отрывки из произведений польской и русской художественной литературы.
Пособие предназначено для обучающихся польскому языку по направлениям «Лингвистика» и «Филология».

УДК 81'36 
ББК 81.2Пол-923 

В68

СОДЕРЖАНИЕ

Предисловие ................................................................................................................. 
4

1. Способы перевода на русский язык польских отглагольных 
существительных ................................................................................................... 
5

2. Перевод личных местоимений с польского на русский язык ..................... 
11

3. Передача значения многократно повторяющегося действия, 
выраженного глаголом совершенного вида .................................................... 
16

4. Перевод причастных и деепричастных форм с польского на русский 
язык ........................................................................................................................... 
23

5. Перевод на русский язык польских безличных форм глагола ................... 
30

Перевод неопределенно-личных форм, оканчивающихся на -no, -to ....... 
30
Перевод польских предикативных форм с невозвратным глаголом 
(обобщенно-личных и неопределенно-личных форм с się) .................. 
33

Цитируемые источники............................................................................................. 
37

Приложение .................................................................................................................. 
38

ПРЕДИСЛОВИЕ

Учебно-методическое пособие ставит целью развитие навыков 
практического перевода с польского языка на русский и с русского на польский. Оно состоит из пяти разделов, в которых рассматриваются основные грамматические средства перевода польских 
отглагольных существительных, личных местоимений, причастных и деепричастных форм, значения многократно повторяющегося действия, выраженного глаголом совершенного вида, польских безличных форм глагола (неопределенно-личных глагольных 
форм, оканчивающихся на -no, -to, обобщенно-личных и неопределенно-личных форм с -się).  
Каждый раздел содержит комментарий по основным грамматическим аспектам и средствам перевода с польского языка на русский и с русского языка на польский, а также задания, содержащие 
отрывки из произведений польской и русской художественной литературы, на примере которых отрабатываются способы перевода. 
В Приложении приводятся художественные переводы некоторых 
отрывков, которые предлагаются для сравнения с собственным переводом, таким образом рассматриваются проблемы художественного перевода.
Пособие предназначено для обучающихся польскому языку 
по направлениям «Лингвистика» и «Филология», занимающихся 
практическим аспектом межславянского перевода, в частности изучающих вопросы соотношения грамматических средств языка переводимого произведения и языка перевода. Его можно использовать также при изучении таких дисциплин, как «Теория и практика перевода», «Переводоведение», а также грамматического строя 
польского языка в рамках дисциплины «Польский язык». 

1. СПОСОБЫ ПЕРЕВОДА НА РУССКИЙ ЯЗЫК  
ПОЛЬСКИХ ОТГЛАГОЛЬНЫХ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ

Отличительной особенностью польского языка является образование и употребление отглагольных существительных с суффиксами 
-nie, -сie. В современном польском языке, в отличие от русского, 
отглагольные существительные на -nie, -сie образуются от всех 
глаголов (исключение составляют модальные глаголы). Польские 
отглагольные существительные обладают рядом грамматических 
категорий, присущих глаголу (вид, кратность действия, залог) и существительному (склоняемость).
Регулярность образования, категориальность отглагольных существительных с суффиксами -nie, -cie в польском языке связана 
с их широкой употребительностью.
Сочетая в себе свойства, присущие в русском языке отглагольному существительному и инфинитиву, польские отглагольные существительные могут быть переведены на русский язык либо инфинитивом, либо (редко) отглагольным существительным.
W przedpokoju ozwał się dzwonek zwiastujący przybycie nowej jakiejś 
osoby, właścicielka biura zmierzała do ukończenia rоzmowy z młodą wdową (Е. Orzeszkowa. Marta, s. 72). — В передней раздался звонок, возвещающий о чьем-то прибытии, и хозяйка заведения поспешила 
закончить разговор с молодой вдовой.
Наиболее близкими функциональными соответствиями польским конструкциям типа trudny do wykonania, ciężki do zniesienia 
и т. п. в русском языке являются страдательные причастия либо наречия: невыполнимый, невыносимый — невыполнимо, невыносимо и т. п.
Кроме того, польские отглагольные существительные могут 
употребляться во всех функциях, свойственных придаточным 
предложениям (изъяснительной, определительной, сравнительной, образа действия, временной, целевой) и могут переводиться 
соответствующими придаточными предложениями.

Nie mogłem nawet myśleć o położeniu się do łóżka (St. Lem. Powrót do 
gwiazd, s. 139). — Я не мог даже и думать о том, чтобы лечь в постель.

Задание 1.1. Переведите предложения на русский язык.

Упр. 1. 
Młoda dziewczyna odprawiła dorożkarza, który wniósł do 
izby dwa małe tłomoczki, i krzątać się zaczęła koło uporządkowania rzeczy z tłomoczków wyjętych. Nie było ich wiele, 
porządkowanie więc trwało krótko (E. Orzeszkowa. Marta, 
s. 39–40).
Упр. 2. 
Pod jedną ze ścian stał duży stół zielonym suknem okryty, 
pełen książek, zeszytów i przyborów do pisania (Ibid., s. 79).
Упр. 3. 
Idę, lecę, pędzę — zawołał młody człowiek, pochwycił kapelusz i z nadzwyczajnym pośpiechem nakładając go na głowę 
przed progiem jeszcze, zapominając o pożegnaniu się z dwoma kobietami, wypadł do przedpokoju (Ibid., s. 97).
Упр. 4. 
Teraz w izbie tej było tłumnie i gwarno. Hryneńscy chłopi 
zeszli się tu w celu zobaczenia się i pomówienia raz jeszcze 
z adwokatem swym, który od lat już dwóch prowadził proces ich o łąki i orne grunta przeciw dawnemu ich dziedzicowi, Dzielskiemu. Przez ekssoldata Mikołaja zawiadomieni o 
tym, że pan hadwokat poranku tego z Leśnej tędy przejeżdżać 
będzie, przybyli, nie wszyscy naturalnie, bo wieś miała dymów 
ze sześćdziesiąt, ale wydelegowali z łona swego kilkunastu najroztropniejszych może, a może po prostu tych, którzy z wygrania procesu największą korzyść osiągnąć mieli i największe 
nań ponosili koszta (Eadem. Niziny, s. 75).
Упр. 5. 
Przyjdzie, bywało, i bez potrzeby żadnej zasiedzi się na ławie 
godzinę i dwie. Czasem orać trzeba albo kosić, albo młócić, 
a on siedzi i za dziewczyną oczami wodzi, na krzątanie się 
jej i skoki patrzy, śpiewania jej słucha i gniewliwa twarz jego 
łagodnieje tak, że można by ją, zda się, niby masło na chleb 
posmarować (Eadem. Dziurdziowie, s. 241).
Упр. 6. 
Pakliby, który z was dwóch albo z innych ludzi rycerskich w 
izbie będących przeciwił się temu, iże najcudniejsza i najcnotliwsza dziewka na świ ecie jest panna Danuta Juran- dówna 
ze Spychowa, tego pozywam na walkę konną albo pieszą do 
pierwszego klęknięcia albo do ostatniego tchu (Н. Sienkiewicz. 
Krzyżacy, t. 1, s. 238).

Упр. 7. 
Stara historia, że kto się nadto nad sobą zacieka, ten w końcu 
nie zgadza się na siebie, a kto się na siebie nie zgadza, ten nie 
jest zdolny do żadnych postanowień. Chory wiek, w którym 
tylko osły mają jeszcze jakąś wolę, bo gdy ktoś posiada choć 
trochę rozumu, to go zaraz użyje do zwątpienia o wszystkim i 
przekonania siebie samego, że naprawdę nie warto chcieć czegokolwiek (Idem. Bez dogmatu, s. 97).
Упр. 8. 
Myślałem o tej improductiwité slave całą noc. Niegłupi był 
człowiek, który to tak sformułował. Jest w nas coś takiego; jest 
jakaś nieudolność życiowa do wydania z siebie wszystkiego, 
co się w nas mieści. Można rzec, że Bóg dał nam łuk i strzały, 
tylko odmówił zdolności do napięcia tego łuku i wypuszczenia 
strzał (Ibid., s. 14).
Упр. 9. 
Przychodzi taki czas, w którym albo trzeba stosować postępki 
do zasad, albo mieć odwagę wygłaszania zasad równie cynicznych jak postępki (Idem. U źródła, s. 120).
Упр. 10. Jakże /…/ człowiek nowoczesny, pracujący cały dzień w 
banku, w biurze pod okiem pryncypała, w wielkim sklepie, w 
wielkich halach, magazynach, po mordowni pracy, wysileniu 
mózgu, pamięci, zdolności, przytomności, po wyszarpaniu 
nerwów do ostatniego włókienka — może iść wieczorem dla 
odpoczynku — na dramat? Jak tu wymagać, żeby taki patrzał 
na te komiczne nieszczęścia, wydłubane z mózgu bzdurne i 
zełgane? (St. Żeromski. Walka z szatanem, s. 241).
Упр. 11. Wszystko, cokolwiek mówili i czym się interesowali, zahaczało 
się o jadło i napitek, obracało się dokoła opału i odzienia, 
przeżycia zimy i przednówka, a doczekania drugiego lata. A 
na drugie lato i drugą jesień będzie znowu to samo: wyrobić, 
wydębić z okrutnej, twardej ziemi tyle, żeby przejść całą zimę 
bez głodowania, przetrzymać przednówek — i znowu dalej — 
do “nowego” (Idem. Przedwiośnie, s. 259).
Упр. 12. Zaraz po objęciu robót przyplątał się do niego zrujnowany do 
szczętu obywatel ziemski, Dominik Cedzyna (Idem. Doktor 
Piotr, s. 33).
Упр. 13. Zupełnie inne uczucia miotały duszą pana Dominika Cedzyny. Nabycie przez inżyniera folwarku dało mu nadzieję otrzymania posady rządcy, powrotu na wieś, do roli, rozporządzania sie, jak tego dusza pragnie, mieszkania pod strzechą 

starego dworu. Toteż zasługiwanie się jego Bijakowskiemu, 
posłuszeństwo i niemiłosierna pilność przechodziły wszelkie 
granice (Ibid., s. 38).
Упр. 14. Praca na zoranej roli /…/ wydaje mi się być najwyższym 
szczęściem, jakiego człowiek dostąpił. /…/ Mieć w ręku swym 
możność wyprowadzania z nagiej ziemi czegoś tak tajemniczego, cudnego w swej budowie, w swym życiu i śmierci, jak 
kłos przeniczny, nie jest że to być współtwórcą cudu? (Idem. 
Popioly, s. 37–38).
Упр. 15. Doktor Paweł, w epoce jego życia, o której mówię, zjedzony był już przez Obrzydłówek wraz z mózgiem, sercem i 
energią — zarówno potencjalną, jak i kinetyczną. Doświadczał 
nieprzezwyciężonego wstrętu do czytania, pisania oraz rachowania, mógł całymi godzinami spacerować po gabinecie lub 
leżeć na szezlongu choćby z nie zapalonym papierosem w 
zębach, w tęsknym, dokuczliwym i bolesnym niemal oczekiwaniu na coś, co się stać musi, na kogoś, kto musi nadejść, 
mówić cokolwiek, choćby kozły przewracać, w natężonym 
wsłuchiwaniu się w szmery i szelesty zwiastujące przerwanie ciszy, która dławi i przygniata niejako do ziemi (Idem. 
Siłaczka, s. 5).
Упр. 16. Kto wie — może zaproponuje szczerze i otwarcie, “nóżki 
kładąc na stół”, założenie czysto wekslowej spółki, której celem 
będzie wspólne maszerowanie w tonie gnojówki. Przeczuwał 
także doktor, że nie będzie miał siły do zakończenia propozycji aptekarzowych nakręceniem mu z lekka kości policzkowej, ponieważ nie wiedzieć w imię czego kość tę nakręcać… 
Przypuszczał nawet, że spółka ta stanie — któż wie… Gorycz 
zalała mu serce. Co się stało, jakim sposobem aż dotąd zaszedł, 
dlaczego nie wyrywa się z tego błota, czemu jest leniuchem, 
marzycielem, refleksjonistą, psowaczem własnych myśli, 
karykaturą wstrętną samego siebie?..
I zaczęło się, podczas wpatrywania się w okno, nadzwyczajnie szczegółowe, pilne, badawcze bezlitośnie i subtelne oglądanie własnej bezsilności (Ibid., s. 10).
Упр. 17. …wolność jest to żyć równym wśród równych, jest to możność 
niekłamania nikomu i nigdy, nieudawania, nieuniżania się, 
nieodczuwania przed nikim strachu, jest to możność zostania 

tym, czym się chce, możność sięgania po wszystkie zaszczyty 
i wszystkie prawa życia… Pewność jutra, pewność należnych 
mi zasług (W. Sieroszewski. Beniowski, s. 48).
Упр. 18. Szedł i cicho śmiał się na widok wyrobników wiecznie czekających na robotę, rzemieślników, którzy trudnią się tylko łataniem starej odzieży, przekupek, których całym majątkiem 
jest kosz zeschłych ciastek — na widok obdartych mężczyzn, 
mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych.
Oto miniatura kraju — myślał — w którym wszystko dąży 
do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty (B. Prus. Lalka, s. 61).
Упр. 19. W rogu tego pokoju na pąsowym szezlongu we współleżącej 
postawie siedziała kobieta w czarnej jedwabnej sukni, z kibicią 
zbyt szczupłą, ale mającą w kształtach swych i ruchach wiele 
delikatnego wdzięku, z twarzą kiedyś znać zupełnie piękną, a 
i dziś jeszcze pomimo przywiędnięcia i zbytecznej chudości 
uderzającą niezmierną delikatnością płci, wielkością czarnych 
oczu o powłóczystym, łagodnym spojrzeniu, bujnością czarnych, starannie ułożonych włosów (Nad Niemnem, s. 17).
Упр. 20. Tu przypomina sobie, że jej serwis i srebra już znajdują się u 
jubilera, że już trafia się jakiś nabywca i że dziś lub jutro będą 
sprzedane. Panna Izabela czuje ściśnięcie serca za serwisem i 
srebrami, lecz doznaje niejakiej ulgi na myśl o kweście i nowej 
toalecie. Może mieć bardzo piękną, ale jaką? . . (Lalka, s. 41).
Упр. 21. Ale najbardziej lubił to przejście przez planty, zapach róż kwitnących zaraz od ulicy Lubicz, cieniste kasztany, bramę Floriańską albo ścieżkę między drzewami poza kościołem Pijarów, aż 
tam na sam róg Sławkowskiej. To pierwsze odetchnięcie Krakowem było zawsze najprzyjemniejsze. Kwiaty na plantach 
nieodłącznie łączyły się ze wspomnieniem jakiegoś powrotu 
do rzeczy starych (Jar. Iwaszkiewicz. Sława i chwała, s. 517).
Упр. 22. Może właśnie dlatego na tle tego trawnika i na perspektywie 
tego widoku odbywały się moje najważniejsze rozmowy o 
ludzkim przeznaczeniu, najważniejsze rozmowy o moim rozczarowaniu, o moim wysiłku przezwyciężenią stanu naturalnej rozpaczy człowieka. Dzisiejszego człowieka (Idem. Ogrody, s. 57).

Задание 1.2. Переведите на русский язык  
и сравните ваш вариант с текстом переводчика (см. Прилож.).

Упр. 23. Może bowiem źle robimy trzymając się zwyczaju posyłania 
dzieci do cyrku. Po pierwsze — w dzieciństwie widowisko 
tajemnicze i majestatyczne, wulgarne i pełne brutalnej siły 
zostawia w duszy małego widza na całe juz życie pragnienie przeniknięcia tej tajemnicy, wejścia za czerwoną zasłonę, 
oddzielającą arenę od głębi cyrkowych garderób. Później już 
zawsze dźwigamy niejasne poczucie tajemnicy tego, co w rękach dorosłych rozsypuje się w piach i szych. Gdy się potem 
do cyrku zbliżymy, nie odnajdziemy ani głębi, ani tajemnicy, 
a często wyzysk, brutalność i zwykłą ludzką namiętność (Jar.
Ivaszkiewiecz. Zygfryd).
Упр. 24. Wiktor poddał się bez żadnego zastanowienia przyjemności 
obcowania z przemiłą, zdrową panną, która ani jednym słowem nie poruszyła jego melancholii, nie miała ona w sobie 
żadnej zdolności wspomnień ani żalów. Feli po prostu nie pamiętała, chociaż przypominała bardzo zmarłą siostrą. I jeżeli 
czasami przychodziło do Wiktora jakieś echo dawnych czasów, których wówczas tak bardzo nie rozumiał, to w uśmiechu, roz- śmianiu się, odwróceniu lub pochyleniu głowy Tuni, 
które miało w sobie tyle z rozmaitych trwań i poruszeń się Feli.
Widząc dzisiaj w Tuni te wszystkie wyrazy i sposoby, które 
dawniej przed nim roztaczała Fela, począł rozumieć znaczenie 
rozmów, które miewał ze zmarłą, sens spacerów, które z nią 
odbywał. Czytał to wszystko jako palimpsest, jako wyznanie 
zza grobu, jako odnowienie tego, co stracił (Idem. Panny z 
Wilka).

2. ПЕРЕВОД ЛИЧНЫХ МЕСТОИМЕНИЙ  
С ПОЛЬСКОГО НА РУССКИЙ ЯЗЫК

Личные местоимения при глагольных формах в польском языке 
опускаются. В русском же языке личные местоимения всегда употребляются при глагольных формах. Опущение личных местоимений 1-го и 2-го лица в русском художественном тексте происходит 
гораздо реже, чем в польском (см. ниже упр. 6 и его перевод).
В польском языке эти местоимения употребляются в следующих случаях: когда на них падает логическое ударение, при противопоставлении, в сравнительной конструкции (см. ниже упр. 2, 4).
По сравнению с личными местоимениями 1-го и 2-го лица личные местоимения 3-го лица в польском языке выступают редко (см. 
упр. 1, 3, 5).
При употреблении местоимений важно учитывать контекст. 
Необ ходимо, чтобы читателю было совершенно ясно, какое слово 
замещено местоимением. Это в значительной мере относится к личным местоимениям 3-го лица. Часто в переводе на русский язык при 
опущении данных местоимений создается двусмысленность в результате неясной связи этих местоимений с существительными.

Задание 2.1. Переведите на русский язык. 

Упр. 1. 
Minąwszy ogród Judym zwrócił się ku rzece z zamiarem wędrowania w cieniu murów na placyk przed kościołem SaintGerьain-l’Auxerrois i ogarnięcia bez troski miejsca na imperialu. W owej chwili stało w jego myśli puste kawalerskie 
mieszkanie aż na Boulevard Voltaire, gdzie od roku nocował, 
i mierzyło go pustką owych ścian, banalnością sprzętów i nieprzezwyciężoną, cudzoziemską nudą wiejącą z każdego kąta. 
Pra cować mu się nie chciało, iść do kliniki — za nic na świecie.
Znalazł się na Ouai du Louvre i z uczuciem błogości w karku 
i plecach zatrzymał pod cieniem pierwszego kasztana bulwa