Беларуская лiтаратура. З гукавым электронным дадаткам

      9<Л. HaeyMoein





                ‘Беларусрая мтаратура.




        Дапушчана
        Мппстэрствам адукацьп
        Рэспублпа Беларусь у якасщ вучэбнага дапаможшка для навучэнцау устаноу адукацьп, яюя рэал!зуюць адукацыйныя праграмы сярэдняй спецыяльнай i прафесхянальна-тэхшчнай адукацьп
        3 электронным дадаткам

        2-е выданне, дапоуненае








         мшск
         «ВЫШЭЙШАЯ ШКОЛА» 2013

УДК 821.161.3.09(075.32)
ББК 83.3(4Беи)я723

    Н15







      Рэцэнзенты: кафедра сацыяльна-гумангтарных дысцыплш установы адукацып “Юрыдычны каледж БДУ” (А.В. Шышко); дацэнт кафедры беларускай лггаратуры i культуры установы аду-кацьп “Беларуси дзяржауны педагапчны ушверытэт iмя Макыма Танка” кандыдат фкталапчных навук, дацэнт Н.В. Заяц

      Усе правы на дадзенае выданне абаронены. Узнауленне усёй mia щ любой яе частт не можа быць ажыццёулена без дазволу выдавецтва.



























ISBN 978-985-06-1950-1(асобн. кн.) © Навумовiч У.А., 2007

ISBN 978-985-06-2271-6

© Навумовiч У.А., 2013, са змя-неннямi

                                 © Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2013

            Л1ТАРАТУРА — ПРЫГОЖАЕ ШСЬМЕНСТВА



   jr“Z| астацкая лггаратура — адзш з самых папуляр-ш ных i даступных Bigay мастацтва. У лгтаратур-ных творах слова перадае рэчакнасць, паустае у выглядзе адметных эстэтычных вобразау. У адрозненне ад навую мастацкая лггаратура раскрывае з’яву цэласна, аб’ёмна, маштабна, у рэальным перапляценнг i узаема-дзеяннг яе разнастайных якасцей i адметных асаблГвас-цей, паказвае з’яву з эстэтычных пазщый.
   Лкаратура — гэта у першую чаргу чалавеказнауства. У гэтым яе aсaблiвaя каштоунасць. 1ншы раз на дзвюх-трох старонках лкаратурнага твора атсваецца усё чала-вечае жыццё, а часам ва усёй кшзе — адно iмгненне, этзод. Творцы тшуць пра матэрыяльнае i духоунае, пра лёс чалавека i лёс крашы, пра дабро i зло, пра з’явы прыроды. Глыбшя прашкнення у свет чалавечай душы, у сутнасць падзей i адпаведна каштоунасць твора для чытача зале-жаць ад таленту тсьменшка, яго здольнасщ за малым бачыць вялшае, важнае, ад яго умення адкрываць чалаве-чае у чалавеку.
   Апавяданне, раман, п’еса, паэма, верш — гэта пераутво-раная рэальнасць, жыццё у формах самога жыцця. Усё, што нашсана шсьменшкам, шбыта i плён яго фантазп, але у той жа час i пераплаулены аутарам жыццёвы вопыт: надта ж праудападобна, нагадвае само жыццё у яго вечным кшенш моцных пачуццяу, праяуленш сймпатый i антыпатый. З мноства фактау тсьменшк выбiрaе найбольш характэр-ныя, тыповыя, кожная фраза у яго творы — адзша. значная, адзша магчымая. I мова, i стыль набываюць у майстра мас-тацкага слова aсaблiвaе значэнне.
   Слова — галоуны будаушчы матэрыял у л^аратуры. Яно перадае найтанчэйшыя парывы душы, разнастай-ныя адценш усах фарбау, становщца у стройнай плын атсанняу гнутюм, зменлiвым, рухомым i у той жа час дакладным, канкрэтным шструментам. Узнятае з глыбшь народнай памящ, слова “рaздзiмaеццa” пры дыханш твора, як вугалёк на далош, трапечацца, быццам злоуленая

3

рыбка у руках. Яно, паводле выказвання фьлосафа Гегеля, з’яуляецца самым пластычным матэрыялам з усах, што належаць чалавечаму духу. У творах прыгожага тсьмен-ства — менав^а так здауна называюць лггаратуру — можна лёгка перадаць стан душы або узбуджанае пачуццё, пластыку танцавальных рухау щ велiчнасць архггэктур-нага збудавання.
   Выдатны русла л^аратурны крытык В.Р. Бялшек! адзначау: “Фьлосаф гаворыць сьлапзмамр паэт — вобра-замi i малюнкамр але гавораць яны аб адным i тым жа^ адзш даказвае, друп паказвае, i абодва пераконваюць, толью адзш лагiчнымi довадамр друп — малюнкамъ Але першага слухаюць i разумеюць нямнопя, другога — усе... Тут ni навука не можа замяшць мастацтва, ш мастацтва навуку”.
   Л^аратура мае яшчэ адну важнейшую якасць. Яна выяуляе i фармiруе нацыянальнае жыццё, стымулюе нацыянальную пслхалопю, уздымае самасвядомасць народа, акумулюе культуру, з’яуляецца адной з пер-шакрынщ утварэння i развщця л^аратурнай мовы. 1ншай трыбуны, апроч л^аратуры, у народа, бадай, не было i не магло быць. З дапамогай л^аратурных крышц мы спасщгаем дух часу, сувымяраем свой жыццёвы вопыт, пазнаём заканамернасщ сацыяльных рухау, усведамляем праблемы развщця грамадства. Дзякуючы творам мастацкай л^аратуры мы глыбей спасщгаем псторыю свайго краю, жыццё народа, лепш разумеем час i сябе.
   Так сталася, што на працягу усяго перыяду свядомага развщця чалавецтва цэнтрам духоунага удасканалення грамадства з’яулялася л^аратура. Рух грамадства, несумненна, адбываецца па сваiх законах, i этапы гэтага руху, яго заканамернасщ мы пазнаём перш за усё праз л^аратуру, праз друкаванае слова.
   Беларуская л^аратура заусёды была выразшкам болю i трывог, роздуму i надзей, “валадаром дум народных”, ледзь не адзшым мастацюм адбпкам душы нацьп. Л^аратура ад пакалення да пакалення несла дар, пера-няты у народа i замацаваны у мастацюм слове, — дар прауды, дабрыш i любовр разумення вялшага. свету з дапамогай творау прыгожага тсьменства.

4

   Творы мастацтва слова не могуць кнаваць caMi па сабе, яны абавязкова з’яуляюцца часткай сусветнага лггара-турнага працэсу. Лггаратуру называюць спрасаваным сусветам. Узшкшыя у вышку свабоднага натхнення, выдатныя творы мастацкай лггаратуры адлюстроуваюць жыватворны дух народа, жыццём якога жывуць творцы, у acяроддзi якога яны выхаваны, “духам якога дыхаюць”.
   Мабыць, таму беларуская л^аратура дала свету больш, чым свет ведае пра яе.

ИХУЯИИТУЯ



            ПЕРШАКРЫН1ЦЫ МАСТАЦКАЙ ТВОРЧАСЦ1


        еларуская лгтаратура — гэта народная трыбу-3 Б I на. Разам з беларуск1м народам наша лкарату-ра прайшла goyri i складаны шлях свайго раз-вщця. Беларускае слова выяуляла духоуны стан нацыр звглГстымГ сцежкамi вяло просты народ да свабоды i прауды, выводзячы селянша-беларуса на шырокую дарогу будаунщтва роднай гаспадаркр краю, фармiру-ючы i умацоуваючы калектыуны дух, услауляючы сама-стойны выбар. Устанауленню незалежнасщ Беларуси у мнопм садзейшчала тое, што беларускае слова — вуснае i друкаванае — захоувалася на працягу мнопх i мнопх ста-годдзяу.
   Вольнае беларускае слова дапамагала выжыць у цяжих умовах прыгнёту асобы, заклшала. на бой, як набат, у грозныя, суровыя часы, дзякуючы чаму беларусы не зшклр не растварылкя у велiзарным моры шматлллх народнасцей на планеце. Роднае слова яднала, кансалща-вала беларусю этнас, робячы яго адметнай нацыяй, фар-мiравала духоуную моц народа, маб^зоувала на ства-ральную працу вялшую супольнасць беларусау. Лёс чала-века, лёс народа, лёс крашы у беларускай лггаратуры цесна звязаны мГж сабой. У творах мастацтва слова адлюс-траваны аcаблiваcцi нацыянальнага характару беларусау, ментальнасць, правасвядомасць, адносшы у грамадстве, традыцыр светабачанне i светауспрыманне, светаразу-менне народа у мшулым i сучасным.
   Мастацтва слова усхваляла дасягненш беларускага народа у культуры, асвеце, навуцы, эканомщы, грамад-скГм жыццг Беларуская лпаратура — лпаратура. агуль-началавечых духоуных каштоунасцей.
   Беларускай лпаратуры наканавана адлюстраваць актыуныя намаганш народа i крашы па будаушцтве суверэннай дзяржавы, уславщь моцную i квпнеючую Беларусь.



6

   Падобна да таго, як у старажытнасщ лiчылася, што Зямля трымаецца на трох ютах, так i беларуская лГтара-тура, можна сказаць, заснавана на трох асноуных культурных падмурках-першакрышцах.
   Першы з iх бярэ свой пачатак у агульнаславянскай лгтаратуры з яе рэалГстычным падыходам да жыцця, стылявой эмацыянальнасцю. Агульнаславянская сюра-ванасць праяулялася ва усам: у выбары сюжэта, у харак-тарыстыцы персанажау, у пачуццёвай насычанасцГ слова, якое перадавала самыя розныя душэуныя станы.
   У беларускай лггаратуры хутка i штэнсГуна. развiвалiся разнастайныя стылявыя плыш: рэалГстычна-канкрэтная, лГрычная, рамантычная, фантастычная, прыгоднщкая, натуралГстычная, фГласофска-канцэптуальная.
   Другг падмурак, на якГм заснавана беларуская лГта-ратура, — элементы вГзантыйскай, найперш духоунай, культуры, пранГкненне якГх узмацшлася пасля прыняц-ця хрысщянства на землях КГеускай Pyci у канцы Х ст. Разам з верай у свядомасць уваходзГлГ паняццГ размежа-вання дабра i зла, пошукГ кщны, сэнсу жыцця. З ВГзантыГ ехалГ вазы з кнГгамГ у манастыры Навагрудка, Полацка, Турава.
   ВГзантыйская дзяржава была шматэтнГчнай. Яе нася-лялГ многГя народы, у тым лГку i славянскГя, у прыватнасщ балгары. У фармГраванш i развщщ лгтаратуры i мастацтва ВГзантыГ славяне адыгралГ вялГкую ролю. I менавгта праз “усходнехрысщянскае культурнае кола” пашыралася хрысщянства на беларускГя землГ, што абумовГла у.зшк-ненне тсьменнасщ на БеларусГ у Х ст.
   ВГзантыйская лгтаратура развГвалася на грэчаскай мове. Большасць лгтаратурных помнГкау ВГзантыГ запнула, але тое, што захавалася, сведчыць аб блГзкасщ да антыч-най культурнай спадчыны. ВГзантыйская культура сГнтэ-завала мастацтва шматлГкГх народау i уплывала на культуру тых этнасау, якГя былГ звязаны з ВГзантыйскай дзяр-жавай палГтычнымГ, гандлёвымГ i ГншымГ сувязямГ.
   Ад старажытнасщ i да сённяшняга часу жывГлГ i жывяць беларускую лГтаратуру каларыт i стыхГя народнага жыцця. Таму трэцг падмурак, бадай, самы важны пласт беларускай культуры — фальклор. Фальклорная плынь у беларускай лгтаратуры надзвычай моцная. Беларуская проза, паэзГя, драматургГя пачыналГся з невялГкГх вусных

7

апавяданняу, сцэнак, маналогау, дыялогау, жартау, анек-дотау, бытавых щ лiрычных замалёвак, абразкоу, бiблей-ckix прытчау, вершау, яюя здауна жыл у народзе. 1снуе думка, што фальклорная традыцыя дамшуе у нашай лгга-ратуры. Але щ можа быць зашмат народнага духу, каларыту увогуле у любым творы мастацтва?
   Вусная паэтычная творчасць беларускага народа — тая глеба, на якой развiваецца прафесшная л^аратура, яе асноуныя i найбольш жыватворныя пласты.
   Фольклор — жывая творчасць народных мас, узлёт чалавечага духу. У казках, легендах, паданнях праявшы ся векавая мудрасць народа, яго прыродны розум. Як вядома, мудрасцю засноуваецца дом, а розумам сцвяр-джаецца. Дом беларускай мастацкай лггаратуры засна-ваны на трывалым падмурку.
   З трох названых першакрынщ пайшло станауленне самых старажытных жанрау л^аратуры — летатсна-апавядальных творау. Шмат у ix было павучальнага i мудрага, багата жывога i трапяткога чалавечага пачуц-ця, урокау жыцця i канкрэтных настауленняу часу. У старажытных летатсах мы знаходзiм i уласна лггара-турныя творы, яюя сталi пачаткам мнопх пстарычных жанрау, бо расказвалi пра важнейшыя падзе^ што бь^ звязаны з ваеннымi паходам^ з барацьбой супраць знеш-шх ворагау. Летатсцы апавядалi пра свой час, падавалi псторыю знатных родау, апiсвалi прыродныя з’явы.

Ж





.аиЕжжаиЕжжаив.




            АД АНТЫЧНАСЦ1 ДА СЯРЭДНЯВЕЧЧА


        нтычнасць — старажытная культура Грэцьп i J Д, I Рыма. Паняцце “антычнасць” даволi шырокае, яно уключае цэлую эпоху, калi зараджалкя i закладвалкя асновы дзяржавы i права, прынцыпы сва-боды i дэмакратыр выпрацоувалкя законы роунасщ памiж людзьмр яюя мага вылучацца найперш сваiмi прыроднымi якасцямi — фiзiчнай сьлай, гнуткасцю розу-му, кемлiвасцю, дасцшнасцю, гумарам, мудрасцю, адкрытым характарам.
  Гэта была эпоха культу Чалавека, росквгау яго разумовых i фiзiчных здольнасцей, дадзеных яму мащ-прыродай. У названы перыяд штэнслуна. развiваецца фтласофская думка (Сакрат, Платон, Арыстоцель), шмат зроблена у станауленш выяуленчага мастацтва (Праксщель, Фщзш, Лкш), архттэктуры, тэатра. У эпоху Антычнасщ значных вяршынь дасягае лгтаратура, з’яуляюцца выдатныя май-стры слова — Гамер, Геслёд, Сапфо, ВерплШ, АвГдзГй. Матэрыяльная i духоуная культура Антычнасщ сталi падмуркам, на ими развiвалася уся еурапейская навука, адукацыя, лгтаратура i мастацтва. Традыцып грэчасюх трагедыр камедыр сатыры, лГрыкГ (байка, этграма, мад-рыгал) ляжаць у аснове сучасных творау. Антычны свет дау людзям Ал1мтйскш гульнр класлчны тэатр, усталявау выдатную слстэму адукацыр паюнуу высокая узоры мастацтва. У той час узнГклГ брукаваныя дарогр амфитэатры, шадромы, з’явГуся цырк, 6ылГ пабудаваны магутныя масты, у рэлгайным богаслужэнш укаранял^я хоры, дыя-лоп. Антычная лгтаратура надзвычай багатая па змесце i дасканалая па форме.
  Асаблiвую щкавасць уяуляюць сабой мГФы i легенды Старажытнай Грэцый i Рыма, а таксама паэмы-эпапеi Гамера “1л1яда” i “Адысея”, трагедыя Эсхтла “Прыкуты Праметэй”, паэма Верг^я “Энеща”, лГры^ Катула i шш. МГФы i легенды Старажытнай Грэцып расказвалi аб нараджэнш планет, кантынентау, частак свету, зямных цыв^зацый.



9

   Сярод мiфаy самага ранняга (apxai4Hara) перыяду грэ-часкай псторьп — цудоунае паданне аб нараджэню бант прыгажосщ i кахання Афрадзггы з марсюх хваляу. З ма-ленькай кропельк крыта бога Урана у марской пене з’явълася на свет гэтая багшя. Цшавы i незвычайны мiф пра Зеуса. Тытан Крон, сын багоу Урана i Гер хгграсцю сюнуу свайго бацьку i заняу яго месца на Алiмпе. Баючыся, што нашчад-к зробяць з 1м тое ж, Крон глытау услх сваiх дзяцей. Цудам, вялшай таямнщай i загадкай стала выратаванне аднаго з апошнк сыноу — Зеуса. Яго мащ Рэя (жонка Крона), каб засцерагчы сына ад смерцр схавалася у глыбокай пячоры на востраве Крыт, дзе i нарадзiуся яе сын Зеус. Як вядома, менавка на гэтым востраве пазней .зарад.зйлася цывшза-цыя, да якой належым i мы. Ненажэрнаму Крону замест дзщящ Рэя дала праглынуць прадаутаваты камень, загор-нуты у пялёнку. Крон задаволiуся 1м. Зеус — галоуны бог, само жыццё, яю дае жыццё шшым, “першапатэнцыя”, сйла, дух — перавёз на Крыт прыгажуню Еуропу, закахаушыся у яе з першага погляду. Ад iх сына Мшаса пайшлi шшыя цывш1зацы1 Дарэчы, аснова “мш” — у iмёнах князёу Вялшага. Княства Лкоускага (Мшдоуг, Гедымш), у назве галоунага горада беларусау — Менска, што магло азначаць у.зшкненне новага культурнага кола (Т. Шамяюна).
   Са шматлййх мiфау узнiклi крылатыя выразы, яюя часта выкарыстоуваюцца у нашым жыцщ: ютка Арыядны, ахьлесава пята, сiзiфава праца, аупевы канюшнр танталавы пакуты, скрынка Пандоры, дамоклау меч, траянсю конь, вечны горад.
   З беларускiмi вандроунымi старцамi-лiрнiкамi можна параунаць старажытнагрэчаскага сляпога паэта Гамера, як хадзiу па плошчах i рынках i спявау пад акампанемент юфары. Гамера ва усе часы называлi бацькам паэзп, царом усах паэтау. Яго “Ыяда” i “Адысея” — выдатныя паэмы старажытнагрэчаскага эпасу. У першай з iх Гамер расказ-вау пра Траянскую вайну. Троя, альбо Ыён (адсюль “1л1яда”), — горад у Малой Азп, вядомы з канца IV тысяча-годдзя да н. э. У паэме мы сустракаемся з Зеусам, яю ска-ланае зямлю, хутканопм Ахьлесам, кемлiвым Адысеем, а таксама з падобным да бога, прыгожым, як бог, маладым Парысам. З-за прыгажую Алены пачалася Траянская вайна, якая цягнулася дзесяць гадоу. Парыс — сын траян-скага цара Прыама, а Алена — спартанская царыца, жонка цара Менелая. Пакахалi адно аднаго траянсю царэвiч

10