Поиск украинской модели государственно-церковных отношений (на польском языке)


                RELIGIOZNAWSTWO WOBEC WYZWAN WSPOLCZESNOSCI





Jurij Aleksandrowicz Babinow

Uniwersytet w Sewastopolu



NOMOS 34/36 (2001)



            POSZUKIWANIA UKRAINSKIEGO MODELU STOSUNKOW PANSTWOWO-RELIGIJNYCH


    Po ogtoszeniu niepodlegtosci przez byte republiki ZSRR i stworzeniu w wyniku tego suwerennych panstw, we wszystkich krajach WNP uchwalono nowe konstytucje, a czcsto takze nowe prawo, ktore umocnito prawa obywateli do wolnosci sumienia i wyznania. Zasadniczo panstwa wstqpiiy na drogc wspotpracy i harmonizacji stosunkow z Cerkwiq, z korzysciq dla swoich narodow. We wszystkich krajach WNP Cerkiew jest oddzielona od panstwa, a prawo nie okresla zadnego wyznania jako priorytetowego.
    W Kirgistanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie konstytucja nie dopuszcza do tworzenia partii politycznych na gruncie religijnym, a takze ingerencji wyznawcow w dziatalnosc organow panstwowych. Organizacje religijne majq zakaz przesladowania politycznych celow i zadan.
    We wszystkich krajach WNP szkota oddzielona jest od Cerkwi. Panstwo-wy system ksztatcenia nosi swiecki charakter. Organizacje religijne majq prawo do zajmowania sic dziatalnosciq wydawniczq, wytworczo-gospodarczq, do tworzenia srodkow masowej informacji, funduszy charytatywnych, orga-nizacji kulturalno-oswiatowych, misji i centrow.
    Stosunki panstwo-Cerkiew w kazdym z tych panstw umacniajq rozne formy wzajemnych relacji instytucji panstwowych i organizacji religijnych. Wymienione stosunki si czcsciq sktadowq wewnclrznej i zewnclrznej polityki kazdego kraju. Wedtug modelu i zasad wzajemnych stosunkow panstwa i orga-nizacji religijnych mozna okreslic stopien demokratyzacji kazdego panstwa.
    Zwickszenie roli religii w zyciu wspotczesnego spoteczenstwa ukrain-skiego, uchwalenie i przyjccie nowej Konstytucji Ukrainy, zapisu „O wolnosci sumienia i organizacjach religijnych", polemika na temat prawa obywateli do wolnosci sumienia i wyznania stwarzaji koniecznosc uwaznego rozpatrzenia specyfiki stosunkow panstwo-Cerkiew suwerennej Ukrainy, ze zwroceniem uwagi na jej kulturc, tradycjc, narodowosciowy sktad spoteczenstwa. Tworzic

11

swoja bazc prawodawcza funkcjonowania organizacji religijnych, Ukraina nie kopiuje slepo ktoregos z istniejacychjuz modeli stosunkow panstwo-Cerkiew. W kraju realizuje sic ziozony proces poszukiwania form i zasad relacji micdzy panstwem i organizacjami religijnymi.
    Pokonujac spusciznc przesziosci, panstwo ukrainskie w ostatnim czasie zrobiio wiele, aby zabezpieczyc status prawny Cerkwi. Trzeba zwiaszcza podkreslic, ze pierwszym aktem prawnym, zatwierdzonym po odzyskaniu niezawisiosci Ukrainy, byia ustawa „O wolnosci sumienia i organizacjach religijnych" i stworzenie Panstwowego Komitetu do Spraw Religii. Ten akt ustawodawczy zapoczalkowai dogicbna przebudowc stosunkow Cerkiew-panstwo, zmianc akcentow i priorytetow w tej delikatnej i specyficznej sferze zycia spoiecznego. Zasadniczo panstwo wstapiio na drogc wiodaca do har-monijnych stosunkow z Cerkwia, do wspoipracy z nia.
    Ustawa „O wolnosci sumienia i organizacjach religijnych" nie dopuszcza ograniczen w prowadzeniu badan naukowych, w tym finansowanych przez panstwo, oraz ich rozpowszechniania niezaleznie od tego, czy nosza cechy religii, czy ateizmu. Obywatele maja prawo zgicbiac wiarc religijna indywi-dualnie lub w grupie, dowolnie wybierajac jczyk tejze nauki. Organizacje religijne maja prawo, zgodnie ze swoimi wewnctrznymi wytycznymi, tworzyc szkoiy i grupy w celu ksztaicenia religijnego dzieci i dorosiych, a takze prowadzic naukc w innych formach, wykorzystujac do tego pomieszczenia wiasne lub wynajmowane na ten cel.
    W preambule Konstytucji Ukrainy, ktora zostaia przyjcta 28 czerwca 1996 roku, wspomina sic, ze Najwyzsza Rada Ukrainy, w imieniu narodu ukrainskiego - obywateli ukrainskich roznych narodowosci, wyrazajac suwerenna wolc narodu, swiadoma odpowiedzialnosci przed Bogiem, zgodnie z wiasnym sumieniem, w imieniu przesziych, obecnych i przysziych pokolen przyjmuje tc Konstytucjc. W artykule 35 Konstytucji Ukrainy zapewnia sic prawo kaz-dego cziowieka do swobody swiatopogladu i wyznania. Prawo to dopuszcza wolnosc wyznawania dowolnej religii lub nie wyznawania zadnej, odprawia-nia bez przeszkod indywidualnych badz zbiorowych wyrazow kultu i obrzc-dow religijnych, prowadzenia dziaialnosci religijnej. Cerkiew i organizacje religijne sa na Ukrainie oddzielone od panstwa, a szkoia - od Cerkwi. Zadna religia nie moze byc narzucona przez panstwo. Realizacjc tego prawa moze ograniczyc ustawa jedynie w interesie ochrony porzadku spoiecznego, zdrowia i moralnosci.
    Dziaialnosc organizacji religijnych jest zrownana w prawach z organiza-cjami spoiecznymi, maja one status osoby prawnej. Problemy wiasnosci, dziaialnosci przedsicbiorcow, wykorzystania ziem organizacji religijnych, sto
12

sunkow dotyczacych pracy uregulowane sa przez istniejace akty ustawodawcze 0 wlasnosci, przedsi?biorczosci, ziemi, pracy, ubezpieczeniach spolecznych.
    Kazdy obywatel Ukrainy ma zagwarantowane: prawo do wyznawania wlasnej religii badz przekonan, prawo do przyjmowania innej religii lub przekonan, prawo do zmiany religii, do indywidualnego lub grupowego wyznawania swojej religii, odprawiania kultu, wypelniania obrz?dow religijnych, zycia zgodnie z zasadami swojej religii; rodzice (lub osoby, ktore ich zast?-puja) maja prawo wychowywac dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami, a takze prawo do tajemnicy spowiedzi i inne.
    Polegajac na doswiadczeniu swiatowym, Ukraina stara si? budowac wlas-na polityk? panstwowa w stosunku do religii i Cerkwi na bazie praworzadnosci 1 sprawiedliwosci spolecznej, a szczegolnie na zasadach: zgody i wspolpracy obywateli niezaleznie od ich stosunku do religii; stworzenia sprzyjajacych warunkow dla dzialalnosci organizacji religijnych, rozwoju spolecznej moralnosci i humanizmu; rownych praw i mozliwosci dla wszystkich organizacji religijnych na bazie sprawiedliwosci spolecznej; wzajemnej religijnej i swiatopogladowej tolerancji i szacunku mi?dzy wierzacymi i niewierzacymi, mi?dzy wyznaja-cymi rozne zasady wiary; uznania statusu organizacji religijnych, sformulo-wanego w mi?dzynarodowych aktach prawnych; szacunku panstwa wobec tradycji i wewn?trznych postanowien organizacji religijnych; rownosci wobec prawa wszystkich organizacji religijnych; stworzenia warunkow dla uczest-nictwa organizacji religijnych w zyciu spolecznym, wykorzystania srodkow masowego przekazu; rozwiazania problemow zwiazanych z powrotem wlas-nosci organizacji religijnych, zabranych bezprawnie w poprzednich latach.
    Tym sposobem panstwo, pokonujac spuscizn? przeszlosci, tworzy warun-ki ochronne dla wierzacych. Wszelkie problemy zwiazane z funkcjonowaniem organizacji religijnych sa okreslone przez odpowiednie przepisy prawne, ktore zapoczatkowaly demokratyczne zasady wzajemnych stosunkow mi?dzy pan-stwem i Cerkwia.
    W okresie od uzyskania przez Ukrain? panstwowosci siec religijna w kraju wzrosla o ponad jedna trzecia. Ponad trzy razy zwi?kszyla si? ilosc duchow-nych szkol i klasztorow, szesc razy - ilosc misji i bractw. Masowo otwierane sa szkoly niedzielne, punkty katechizacji, zwi?ksza si? liczba periodykow. Wiele wyznan posiada wlasne szkoly, przygotowujace duchownych, ktorych ilosc wciaz wzrasta.
    Znaczaco polepszyla si? sytuacja materialna organizacji religijnych. Pan-stwo zwrocilo im kilka tysi?cy budowli - miejsc kultu i duza ilosc przedmio-tow b?dacych wlasnoscia Cerkwi. W roznych rejonach Ukrainy powstaje ponad dwa tysiace miejsc kultu.

13

     Trzeba jednak zauwazyc, ze w historic wspolczesnej Ukrainy Cerkiew wpisuje sic nie tylko jako czynnik slabilizujacy. Ku wielkiemu zmartwieniu nalezy zaznaczyc, ze Cerkiew stala sic arena dla ostrych konfliktow micdzy wyznaniami i Kosciolami, w ktore to konflikty zaangazowane sa najbardziej wpiywowe organizacje religijne, znani dziaiacze Cerkwi, miliony wierzgcych. Czcslo dochodzi do otwartej wrogosci, brutalnych naruszen porzadku spolecznego.
     Giowna grupc wierzacych na Ukrainie stanowia prawosiawni. Duza czcsc parafii prawosiawnych nalezy do Ukrainskiej Cerkwi Patriarchatu Moskie-wskiego (UCP MP), na czele ktorej stoi metropolita Kijowski i Wszechukrainy Wladimir (Sabadan). UPC MP kultywuje kanoniczna wicz z Patriarchatem Moskiewskim, ale zachowuje niezaleznosc w kwestii administracyjno-gospo-darczej. W wyniku rozpadu ZSRR i ogioszenia niezawisiosci przez Ukrainc powstaia Ukrainska Cerkiew Prawosiawna Patriarchatu Kijowskiego (UCP KP). Jej giowa jest Patriarcha Kijowski Wszechukrainy i Rusi Filaret, ktorego kanonicznosc przez wielu podawana jest w watpliwosc. W odroznieniu od UCP MP uwaza sic ona za niezalezna od Moskwy nie tylko w kwestii admi-nistracyjno-gospodarczej, ale takze kanonicznej. Obecnie Patriarchat Kijowski posiada na terytorium Ukrainy 25 diecezji, okoio 3000 parafii, 4 seminaria duchowne i dwie duchowne akademie (w Kijowie i we Lwowie). Swoich zwolennikow posiada takze Ukrainska Autokefaliczna Cerkiew Prawosiawna (UACP) i Ukrainska Greko-Katolicka Cerkiew (UGKC). Wediug przyblizo-nych danych pierwsza z nich liczy okoio 600 parafii, wickszosc ktorych znajduje sic na terytorium okrcgu lwowskiego. Grekokatolicy maja ponad 3 tysiace parafii, 76 klasztorow i 9 seminariow duchownych.
     Konfrontacje micdzy Koscioiami, majace miejsce posrod wielomiliono-wej masy prawosiawnych chrzescijan zamieszkujacych terytorium Ukrainy, maja gicbokie historyczne korzenie. Stosunki micdzy Cerkwia prawosiawna i spoieczenstwem w roznych okresach historycznych budowane byiy na roz-nych zasadach: sprzymierzenia i partnerstwa, rywalizacji i walki o panowanie, podlegania wiadzy swieckiej wiadz Cerkwi a, co za tym idzie, caikowitego upanstwowienia samej Cerkwi, oddzielenia jej od panstwa i pozbawienia jej mozliwosci zajmowania sic dziaialnoscia dobroczynna, kulturalno-oswiatowa, wychowawcza i in. Bez watpienia caie tio historyczne w istotny sposob wpiywa na wspoiczesne proby rozwiazania problemu: jakie powinny byc te stosunki, jakie zasady i ktory model historyczny maja siuzyc jako podstawa nowej koncepcji stosunkow panstwo-Cerkiew w spoieczenstwie ukrainskim.
     Ziozonosc rozwiazania tego problemu w znacznym stopniu zwiazana jest z niezbyt gruntownie opracowana baza prawodawcza okreslajaca wzajemne stosunki panstwa i Cerkwi we wspoiczesnej Ukrainie. Chodzi o to, ze istnie
14

jaca Konstytucja Ukrainy, ustawa „O wolnosci sumienia i organizacjach re-ligijnych", a takze inne akty prawodawcze deklaruja generalnie swiecki cha-rakter panstwa i pozoslawiajac niemaia swobodc interpretacji jej poszczegol-nych artykuiow, nie przewiduja konkretnych mechanizmow ich realizacji. Rezultatem tego jest niezadowolenie z obowiazujacego prawodawstwa, tak ze strony wierzacych jak i niewierzacych, przekonanie przedstawicieli wielu wyznan o nieprzestrzeganiu proklamowanej przez panstwo zasady rownosci wszystkich religii. Liderzy Cerkwi prawosiawnych wciaz zadaja od rzadza-cych panstwem protekcjonizmu panstwowego w stosunku do Ukrainskiej Cerkwi Prawosiawnej. Powoiuja si? przy tym na fakt, ze nalezy do niej wipkszosc wierzacych, ze w ciagu wielu wiekow prawosiawie odcisn?io pi?tno na charakterze narodu ukrainskiego. Dodatkowo maja miejsce ciagie konflikty spowodowane ziozonoscia politycznej i ekonomicznej sytuacji w kraju, czego skutkiem sa wciaz nierozwiazane problemy wiasnosci budowli kultu walki o sfery wpiywow na zycie religijno-cerkiewne.
     Oceniajac dazenie zwolennikow szczegolnego miejsca Ukrainskiej Cerk-wi Prawosiawnej w spoieczenstwie, trzeba podkreslic, ze dopuszczaja si? oni powaznego bi?du politycznego. Chodzi bowiem o to, iz w warunkach wielo-lonarodowosciowego i wielowyznaniowego kraju jakim jest Ukraina, prote-kcjonizm w stosunku do jednej religii nieuchronnie doprowadzi i juz dopro-wadza do niezadowolenia wsrod wyznawcow innych religii, a takze wsrod stojacych za nimi i utozsamiajacych si? z dana religia caiych narodow. Przy tym prawosiawna orientacja panstwa, a zwiaszcza oficjalne dopuszczenie religii do roznych sfer zycia pozareligijnego, stanie si? przeszkoda w identy-fikacji nieprawosiawnych wierzacych, a takze niewierzacych, z sama spoie-czna budowa i polityka panstwa. Rezultatem tego b?dzie nie konsolidacja spoieczenstwa, lecz jego coraz wi?ksza dezintegracja.
     Zwolennicy prawosiawnej orientacji panstwa ukrainskiego dopuszczaja takze powazny biad teoretyczny. Myla oni dwa poj?cia: „narod" i „panstwo". Dazac do odrodzenia ukrainskiej samoswiadomosci narodowej, probujac wy-korzystac do tego celu doswiadczenie historyczne i autorytet Cerkwi prawo-siawnej, nie bezpodstawnie twierdza, iz giownie dzi?ki wspolnocie wiary powstaio wsrod narodu przywiazanie do przestrzeni terytorialnej - Ukrainy. Jednakze wspoiczesne terytorium Ukrainy zamieszkuje wiele narodow, kto-rym narzucanie bogactwa prawosiawia byioby niehumanitarne i niepotrzebne.
     Bez wzgl?du na oficjalne przyj?cie norm demokratycznych polityki pan-stwowej w stosunku do religii i Cerkwi, rosnace zaangazowanie si? tej ostat-niej w zycie spoieczno-polityczne kraju staio si? rzeczywistoscia. Na przykiad, Cerkiew prawosiawna potrafiia osiagnac to, ze w swiadomosci wielu obywa
15

teli poj?cie „kultura duchowa" stalo si? synonimem poj?cia „kultura religijna". W praktyce, w sferze kultury, zachodzi nie zawsze uzasadnione przekazywanie Cerkwi dziel stanowiacych skarbiec kultury swiatowej. Trzeba zauwazyc, ze podobne zjawiska przecza praktyce swiatowej. Nie jest tajemnica takze i to, ze w wielu szkolach kraju, zwlaszcza w jego zachodnich rejonach, odbywaja si? lekcje religii, wstydliwie nazywane fakultatywnymi. Wziawszy na siebie obowiazek sprawowania opieki duchowej nad dziecmi, duchowni wypelniaja obrz?d chrztu w domach dziecka i innych instytucjach zwiazanych z opieka nad dziecmi. Wszystko to realizowane jest na tak zwanym powszednim po-ziomie, ktory w ostatnich czasach umacniany jest przez proby zalegalizowania obecnosci religii w szkole przez hierarchow cerkiewnych.
     Nie mozna nie zauwazyc, iz publiczna obecnosc przedstawicieli rzadu i administracji podczas wielu ceremonii religijnych stala si? obecnie prawdzi-wa moda. Jednakze nie chodzi tylko o to - kazdy sporny problem mi?dzy Cerkwia prawoslawna i dowolna swiecka instytucja, zwlaszcza wsrod osob na stanowiskach, jest rozwiazywany z korzyscia dla Cerkwi. Nie pretendujac do bezposrednich rzadow w spoleczenstwie i panstwie, duchowni staraja si? umocnic swoja pozycj?, ukazujac siebie jako straznikow ludzkiej godnosci, praw i swobod osobistych. Staraja si? przyoblec swa ideologi? w specyficzne religijne fasady, przelozyc jej tresc na j?zyk etyki i teologii.
     Ukrainskie struktury wladzy znajduja si? na etapie poszukiwan wlasnego modelu stosunkow panstwo-Cerkiew. Trzeba zauwazyc, ze ukrainska ustawa „O wolnosci sumienia i organizacjach religijnych" w wi?kszosci odpowiada amerykanskiemu modelowi stosunkow panstwa i organizacji religijnych. W USA nawet najmniejsza gmina wyznaniowa posiada takie same prawa jak duze wyznania. Zagraniczne i amerykanskie organizacje religijne sa rowne wobec prawa. Jednakze tradycje, ktore uksztaltowaly si? na Ukrainie, a takze realna sytuacja, uderzajaco roznia si? od amerykanskich. Nie ma szacunku wobec prawa, wladza sadownicza nie ma dostatecznych mozliwosci kore-kty odst?pstw od zapewnionej przez prawo normy stosunkow panstwo-Cerkiew. Jak juz zauwazylismy, organy wladzy panstwowej tak w centrum, jak i w rejonie, w praktyce prowadza polityk? pierwszenstwa tradycyjnie wi?kszosciowego wyznania. Z reguly jest to Ukrainska Cerkiew Prawo-slawna.
     Wielu specjalistow uwaza, ze dla panstwa ukrainskiego korzystniejszy od amerykanskiego jest europejski model wzajemnych stosunkow panstwa i or-ganizacji religijnych. Na przyklad, w Europie Zachodniej na rowni z wolnoscia wyznania dla wszystkich religii, w wielu krajach panstwo wspomaga Koscioly majace najwi?kszy autorytet: anglikanski - w Wielkiej Brytanii, katolicki 
16

we Wioszech i Hiszpanii, prawosiawny - w Grecji, luteranski - w Szwecji, Danii, Norwegii, Finlandii.
    Tym sposobem, zachodnioeuropejski model stosunkow panstwo-Koscioi, proponujacy szczegolne wspomaganie przez panstwo Koscioiow wickszoscio-wych, wyklucza dyskryminacjc mniejszosci religijnych, zapewnia kazdemu obywatelowi prawdziwa wolnosc sumienia. Jednakze ten model stosunkow moze zaistniec jedynie w takim przypadku, jesli religia wickszosciowa dokona jednoznacznego wyboru na korzysc wolnosci wyznania i nie bcdzie dazyc do wykorzystania swojego wpiywu na panstwo i ludnosc, aby naruszyc prawa mniejszosci religijnych.
    Na Ukrainie, na dzien dzisiejszy, utworzone sa funkcjonujace mechani-zmy realizujace prawo wolnosci sumienia i organizacji religijnych oraz od-powiednie organy siuzace koordynacji stosunkow panstwa i organizacji reli-gijnych, opracowywana jest narodowa koncepcja stosunkow panstwo-Cerkiew.

17